گياهان دارويي از جذاب ترين موضوعات در حوزه علوم پزشكي طی دهه های اخير می باشند و توليدكننده مواد طبیعی بی شماری به شمار می روند. بخشي از اين مواد، آثار فارماكولوژيك مفيد دارند و قسمتی نيز آثار نامطلوب به همراه خواهند داشت.

خداوند متعال در قرآن كريم در مجموع به 16 گياه و ميوه از جمله سير (Allium sativum) و پياز (Allium cepa) به صورت مستقيم و غيرمستقيم اشاره فرموده است. در روايات اسلامی و طب سنتی نيز، خواص متعدد درمانی اين گياهان بیان شده است.

امروزه با كشف خواص دارویی گياهان سير و پياز، تأكيد طب سنتی و روايات اسلامی در خصوص استفاده از سير و پياز، تایید می شود. در اين مقاله به خواص دارویی و زیستی، سیر و پیاز می پردازیم و قرآن كريم، احاديث و كتاب های معتبر طب سنتی و گياهان دارویی را مورد بررسی قرار می دهیم.

خواص درمانی سیر و پیاز

سير و پياز دو ماده مهم غذایی می باشند كه در غذاهای روزانه ما بسيار استفاده می شوند. بيش از 400 سال است كه سير به عنوان يک گياه دارویی برای درمان انواع بيماری های مزمن شامل سردرد، گزش، كرم های روده ای، تومورها وبا و ديسانتری استفاده می شود.

اين نكته جالب است كه در دو جنگ جهانی، سير برای جلوگيری از قانقاريا كاربرد داشته و در كشور هند نيز سير، شستشو دهنده زخم ها است. امروزه از سير برای درمان بسياری از بيماری ها در نقاط مختلف جهان استفاده می شود.

شواهد علمی نشان می دهند كه آثار دارویی و زيستی سير و پياز به دليل مقدار زياد تركيبات سولوفوری اين گياهان می باشد. اين مواد مزه خاص سير و پياز را ايجاد می كنند. فالونوئيدها در پياز به مقدار فراوان وجود دارند؛ ولی در سير مشاهده نمی شوند. خواص زیستی مواد سازنده سير و پياز مثل لكتين، پروستاگالندين، فروكتان، پكتين، آدنوزين، ويتامين های B1, B2, B6, C و E، نيكوتيک اسيد، اسيد چرب، گليكوليپد، فسفوليپد و اسيد آمينه های ضروری، طی دهه های متوالی مطالعه شدند. تاكنون اهميت زیستی و خواص دارويي مثل آثار ضد قارچي، ضد باكتری، ضد تومور، ضد ترومبوز و خواص هيپوكلسترولپيک ساپونين هایی مانند B كلروژنين شناخته شده اند.

از ديگر مواد شيميايی موجود در سير می توان به Allicin و تركيبات ارگانوسلنيوم اشاره كرد. اين مواد، خواص زيستي از قبيل: كاهش كلسترول، پيشگيری از سرطان و نيز اثر سينرژيستی با تركيبات ارگانوسولفور دارند. محصولات سير در بازارهای بين المللی در چهار گروه طبقه بندی مي شوند: اسانس سير، روغن عصاره سير، پودر سير (كاريسين) و عصاره سير (Kyolic) كه اين محصول را با نام AGE می شناسند.

عصاره و اسانس اين گياهان برای درمان بيماری های قلبی- عروقی به دليل كاهش کلسترول خون، كاهش ليپيدمی، ضد فشار خون، ضد ترومبوز، ضد ديابت و ضد هموسيستئين خون مؤثر است. ديگر خواص دارویی آنها عبارتند از:

• ضد سرطان
• خواص ضد پلاکتی
• خواص ضد دیابتی
• تعادل در سيستم ایمنی
• خواص ضد ميكروبی، ضدويروس، ضد قارچ، ضد انگل و ضد باكتری
• كاهش عوارض دارویی ناشی از شيمی درمانی مانند تهوع و استفراغ

در منابع طب سنتی و روايات اسلامی، اين گياهان ارزش غذایی ويژه و خواص درمانی قابل توجهی دارند. بنابراين مصرف آنها يا محصولات حاوی آنها در رژيم غذایی توصيه می شود.

برای مطالعه بیشتر در زمینه خواص سیر و پیاز به مقاله مرتبط رجوع کنید.

خواص سیر و پیاز از دیدگاه روایات و طب اسلامی

بسيار جالب است كه در احاديث موثق ائمه اطهار (ع) علاوه بر توصيه به مصرف سير و پياز، همواره تأكيد می كردند كه مصرف كننده بايد مراقبت لازم را داشته باشد تا ديگران از بوی آن اذيت و ناراحت نشوند.

ابی بصير از امام صادق درخصوص مصرف سير و پياز سؤال كرد كه امام ضمن تأييد بر مصرف اين دو گياه به عنوان دارو، تأكيد می كند پس از مصرف سير و پياز به صورت خام، نبايد فرد مصرف كننده در مسجد حاضر شود.

درادامه، چهار حديث گرانبها از كتاب طب الرضا (ع) نقل می گردد و نويسنده به استناد اعتباری كه علامه مرتضی عسگری نسبت به احاديث مندرج در طب الرضا قائل شده است، آنان را در زمره احاديث معتبر ذكر می نمايد. امام رضا (ع) نيز در بيان تدابير ماه ها از خوردن سير، پياز و ترشي در برخی از ماه ها پرهيز داده اند. امام رضا (ع) در رساله ذهبيه در باب ويژگی های ماه اسفند می فرمايد: “بادها در آن مختلف مى شود، باران زياد می بارد، گياه و علف سر از زمين بيرون مى آورد، آب در شاخه هاى درختان جارى مى شود، خوردن سير و گوشت پرندگان و شكار و ميوه هاى خشک شده سودمند است.

یافته های طب جدید در خصوص خواص سیر و پیاز

• خواص ضد میکروبی

اساس شيميايی تركيبات سولفوری نشان می دهد كه سير و پياز خاصيت ضد ميكروبی قوی دارند؛ بنابراين بعضي پروتئين ها، ساپونين ها و تركيبات قبلي می توانند در اين فعاليت نقش آفرين باشند.

• خواص ضد انگلی

درباره خاصيت و نقش سير و پياز و ديگر اجزای سازنده اين دو گياه روی تک ياخته های انگلی، گزارش های محدودی ارائه شده است. براساس نتايج حاصل از مطالعات بالینی می توان گفت كه سير در درمان بيماری ژيارديوز مؤثر است. تركيباتی حاصل از پياز نيز توليد شده اند كه دارای خواص ضد ليشمانيا هستند.

• خواص ضد قارچی

مطالعات درون تنی و برون تنی نشان می دهند كه سير و مشتقات آن بر طيف وسیعی از قارچ ها و مخمرها ازجمله كانديدا (Candida)، تريكوفيتون (Trichophyton)، تورولوبيس (Trolobis)، تريكوسپورون (Trichosporon)، رودوترولا (Rhodotorula)، آسپرژيلوس (Aspergillus) و كريپتوكوكوس (Cryptococcus) مؤثرند.

عصاره سير بيشتر اثر ضد قارچی روی طيف وسيعی از مخمرها دارد و اسانس آن از رشد درماتوفيت ها جلوگيری می كند. فعاليت تركيبات سير و پياز باعث تخريب ديواره سلولی قارچ، جلوگيری از سنتز ديواره سلولی، كاهش انتقال اكسيژن، كاهش رشد سلول، جلوگيری از سنتز ليپيد، پروتئين و اسيد نوكلئيک و تغيير در ساختار ليپيدی غشا می شوند. همانند فعاليت های ضد باكتريايی، خاصيت ضد قارچی سير و پياز نيز به تركيبات مشتق از Allicin و Ajoene باز می گردد.

• خواص ضد باکتریایی

محققان ثابت كرده اند كه سير از رشد باكتری های گرم مثبت، گرم منفی و باكتری های اسيد فست توليدكننده توكسين جلوگيری می كند. باكتري هايی كه سير روی آنها موثر است، شامل: سودوموناس (Pseudomonas)، پروتئوس (Proteus)، اشرشيا كولي (Escherichia coli)، استافيلوكوكوس اورئوس (aureus Staphylococcus)، كلبسيلا (Klebsiella)، سالمونلا (Salmonella)، ميكروكوكوس (Micrococcus)، باسليوس سوبتيلس و همچنين بعضی از باكتری های مقاوم به پنی سيلين، استرپتومايسين، داكسي سيلين، سفالكسين و ساير آنتی بيوتيک ها می‌شود.
سير از رشد ميكروفلورهای روده اي و باكتری هاي انتروباكترياسه (Enterobacteriaceae ) پاتوژن نيز،جلوگيري می كند كه احتمالا به علت حساسيت اين باكتری ها به Allicin مي باشد. به تازگی گزارش شده است كه عصاره سير و پياز، اثرات ضد باكتريايی عليه استرپتوكوكوس سوبرينوس (sobrinus Streptococcus)، استرپتوكوكوس موتانس (mutans Streptococcus)، پورفيروموناس ژينژيواليس (gingivalis Porphyromonas ) و پروتل اينترمديا (intermedia Prevotell ) دارند كه به ترتيب عوامل اصلی كرم خوردگی دندان و آنسفاليت بزرگسالان می باشند.

• اثرات آنتی اکسیدان

پياز منبع فراوانی از فالونوئيدهای خوراكی در بسياری از كشورها می باشد كه با يک قند يا گليكوژن كنژوگه شده است. بيشتر فالونوئيدهای يافت شده به خصوص در لایه های خارجي پياز، Quercetin می باشند كه فعاليت آنتی اكسيدانی فراواني دارند. محققان ثابت كرده اند كه اگر اين ماده همراه با آنتي اكسيدان های رژيم غذايی مثل ويتامين های C و E مصرف شود، ميزان جذب نسبتاً كمی دارد.

يكي از توليدات مشتق شده از سير، AGE ( AGE Garlic Extract ) می باشد كه فعاليت آنتی اكسيدانی بيشتری نسبت به سير تازه و ديگر مكمل های تجاری سير دارد.

• خواص ضد سرطانی

پژوهشهای درون تنی و برون تنی محققان نشان می دهد كه تيوسولفات استخراج شده از سير، مانع رشد سلول های سرطانی می شود. مطالعات آزمايشگاهی و اپيدميوژيک نيز ثابت كرد كه سير و پياز، خطر كارسينوما در بافت ها و اندام های مختلف را كاهش می دهند. سير و پياز عمل آنتي كارسينوژنيک را با مكانيسم های مختلف انجام می دهند مانند افزايش چرخه متابوليسم كارسينوژنيک و ترشح آسان «سيستم آنزيمي ضد سم» كه باعث افزايش توليد ضد كارسينوژن از بدن می شوند.

همچنين اين دو گياه مانع فعاليت پروكارسينوژن به وسيله تأثير سير روی سايتوكروم P450، می گردند كه منجر به عمل آنتی اكسيدانی می شود؛ از سوی ديگر، سير و پياز مانع تكثير سلولی، تقسيم سلولی، آسيب كروموزومی، فعاليت های ليپوژنز و سيكلواكسيژناز (اثرات ضد التهاب) می شوند.