بخش اول: آنچه باید درباره بلوغ بدانیم
بلوغ به چه معناست؟
بلوغ مرحله گذر از کودکی به بزرگسالی و یک فرآیند بیولوژیک است که فرد در آن در تمام زمینههای فکری، جسمی، عاطفی، رفتاری و اجتماعی رشد پیدا میکند، و مرحله بی نظیری از رشد انسان و زمان مهمی برای پی ریزی پایه های سلامتی است. تغییرات جسمی این دوره شامل ظهور خصوصیات ثانویه جنسی، افزایش اندازه اندامی و تکامل ظرفیت تولید مثل می باشد.
از آنجا که رشد و پختگی در هر زمینهای میتواند رخ دهد، بلوغ هم در همهی زمینهها معنا پیدا میکند.
بلوغ چه انواعی دارد؟
شش حوزه مهمی که بلوغ در آنها رخ میدهد عبارتند از:
بلوغ فکری (عقلی): دراین دوره قوه عقل فعال میشود. شما توانایی تشخیص خوب و بد (حق و باطل) و نفع و ضرر را پیدا میکنید به گونهای که برای انجام هر کاری به عقل مراجعه میکنید و بر اساس تشخیصی که عقل میدهد، عمل میکنید.
بلوغ جسمی: تغییرات جسمی در تمام اعضا بروز کرده و باعث رشد چشمگیر فیزیکی و تغییرات اساسی در بدن شما میشود.
بلوغ باروری: شما توانمندی فرزندآوری را پیدا میکنید.
بلوغ اجتماعی: تغییرات و رشد و نمو کیفی و کمی در جسم و روان شما از یک طرف و تأثیر آموزش و رفتارهای محیطی از طرف دیگر باعث کسب هویت اجتماعی در شما میشود.
بلوغ اقتصادی: شما توان ورود به عرصه اجتماع و توان ورود به معاملات اقتصادی متناسب با خود را مییابید.
بلوغ روانی، هیجانی، عاطفی: شما از لحاظ شخصیتی، توانمندی و پختگی به مرحلهای میرسید که نسبت به خود شناخت کافی پیدا میکنید و میتوانید مصالح خود را تشخیص دهید.
بلوغ تکلیف (بلوغ شرعی): شما متوجه میشوید که خدایی وجود دارد و باید کارها را بر اساس حکم او انجام دهید.
لازم است توجه داشته باشیم که همه انواع بلوغ لزوما همراه با بلوغ جسمی اتفاق نمی افتند.
تغییرات مهم بلوغ جسمی در دختران
- جهش رشدی
- تغییرات سایر اعضا
- رشد پستانها
- رشد و ضخیم شدن موهاي زائد
- افزایش فعالیت غدد چربی و عرق
- جوش صورت در برخی
- قاعدگی
آغاز بلوغ
آغاز بلوغ در چه سنی اتفاق میافتد و تا چه زمانی ادامه دارد؟
- به طور متوسط:
در دختران 10.5 سالگی و بین 8 تا 12 سال
در پسران 11.5 سالگی و بین سنین 9 تا 13 سال (ادامه تا 20 سالگی، وابسته به تعادل بین گرمی و تری مزاج کودک)
فرآیند بلوغ چه اهمیتی دارد؟
بزرگترین رخداد پس از تولد انسان بلوغ اوست که با علائمی ظاهر میشود و در فکر و جسم و شیوه زندگی فرد به خوبی آشکار است. حجم بسیار بالای تغییرات در این دوره زمانی باعث ایجاد ابهام و در برخی موارد اضطراب میشود که شناخت دقیق از این تغییرات و راههای مواجهه با آن باعث میشود این فرایند راحتتر طی شود. بسیاری از مشکلات جسمانی و روانی و اجتماعی و رفتارهای ناسالم ریشه در زمان نوجوانی دارد به همین دلیل تأثیر دوره نوجوانی بر بقيه سالهاي زندگي تعیین کننده است.
بلوغ چگونه اتفاق میافتد؟
- شروع بلوغ با تکامل سيستم عصبي مرکزی (مغز) و ارتباطات آن با سایر اعضا
- ترشح هورمونها از مغز و شروع تغییرات
- فعال شدن ارگانهای مربوط به باروری
- ترشح هورمونهای جنسی
- تغییرات جسمی و خلقی
عوامل مهم تأثیرگذار بر بلوغ
- ژنتیک، نژاد، مزاج پایه و سابقه خانوادگی (ویژگیهای بلوغ افراد نزدیک خانواده)
- سلامت هریک از اعضای اصلی بدن مثل مغز و قلب و کبد و غدد (تیروئید و آدرنال)
- سبک زندگی شامل خوردنیها و آشامیدنی ها، فعالیت بدنی، الگوی خواب و بیداری، شرایط محیطی،وضعیت روحی روانی، و دفع مواد زاید از بدن
- محركهای بیرونی شامل محرکهای حسی (بينايي، شنوایی، بزاقي)، محرکهای عاطفي و آموزش ها
بلوغ زودرس به چه معناست ؟
بروز علائم بلوغ قبل از 8 سالگی (افزایش رشد، موهای زیر بغل و ناحیه تناسلی)
علل بلوغ زودرس
- وراثت از اصلیترین عوامل تعیینکننده
- سبک زندگی نامناسب
- عوامل محیطی
- شرایط مزاجی و رعایت دقیق و منظم تدابیر
افزایش بافت چربی و چاقی متوسط، استفاده از مواد غذایی حاوی مواد نگهدارنده مانند غذاهای آماده و کنسرو شده و فست فودها، مصرف زیاد ترکیبات حاوی کافئین مانند شکلات، قهوه، نسکافه و همچنین استفاده بی رویه از مکمل های دارویی و ترکیبات حاوی زینک و وجود استروژن در مواد آرایشی، دیر خوابیدن کودک در هنگام شب و عادت به شب بیداری.
دوستان، اطرافیان، محیط مدرسه و منزل اگر کنترل نشده و دور از مسائل اخلاقی و ارتباطات سالم باشد، سبب آگاهی بیشتر کودکان از مسائل جنسی و نهایتا منجر به بلوغ زودرس می گردد.
استفاده کنترل نشده کودکان از وسایل الکترونیکی ارتباطی نظیر گوشی، موبایل، تبلت، کامپیوتر و گشت و گذارهای کنترل نشده در فضاهای مجازی.
از دیدگاه طب ایرانی مهمترین عامل تأثیرگذار بر سن آغاز بلوغ شرایط مزاجی است که موارد ذکر شده میتوانند از طریق برهم زدن تعادل مزاجی فرد در فرآیند بلوغ اختلال ایجاد کرده و سن شروع آن را تغییر دهند. رعایت دقیق و منظم تدابیر ذکر شده در فصول شش گانه حفظ سلامتی و فصل تدابیر بلوغ، میتواند منجر به تعادل مزاجی شود.
بلوغ زودرس چه عوارضی دارد؟
- قد کوتاه
- مشکلات اجتماعی و عاطفی
- کاهش اعتماد به نفس
- فشارهای روانی
- رفتارهای تکانهای و پرخاشگری
چنانچه نشانههایی از بلوغ قبل از 8 سالگی بروز کند لازم است حتما به پزشک مراجعه شود.
علل بلوغ دیررس
- علل سرشتی و خانوادگی
- بیماریهای غددی و هورمونی
- چاقی و لاغری شدید
- بیماریهای مزمن زمینهای مثل دیابت و آسم
- فعالیت بدنی شدید
- سوءتغذیه ناشی از فقر غذایی یا فقر فرهنگ درست غذا خوردن
تدابیر دوران بلوغ و نوجوانی
آنچه لازم است از شش اصل ضروری سلامتی در دوران بلوغ بدانیم:
آب و هوا
در کدام آب و هوا بلوغ زودتر و در کدام دیرتر اتفاق میافتد؟
مناطق گرمسیر بلوغ زودتر
مناطق سردسیر بلوغ دیرتر
تأثیرات آلودگی هوا بر جنبههای مختلف دوران بلوغ چیست؟
از مهمترین عوامل محیطی آسیبرسان به پوست:
- کم آب شدن پوست
- ایجاد خشکی و خارش
- تیره شدن رنگ پوست
- تیرگی اطراف چشم
- ایجاد خطوط بیشتر
- کاهش خاصیت ارتجاعی پوست
- متورم شدن گونهها
- ایجاد جوشهای چرکی در منافذ پوست و جوشهای سرسیاه
خوردن و آشامیدن
از اهمیت تغذیه در دوران بلوغ چه میدانید؟
نحوه صحیح و نکات غذا خوردن
قوانین خوردن و آشامیدن:
- نظم در برنامه غذایی
- خوردن در زمان اشتهای واقعی
- پرهیز از درهم خوری،
- روی هم خوری و پرخوری
- پرهیز از مصرف مخلفات و مایعات با غذا
- خوب جویدن غذا
- رعایت تنوع غذایی در وعده های مختلف
- پرهیز از گرسنگی طولانی مدت
- سکون و آرامش پس از صرف غذا (استحمام و ورزش بلافاصله بعد از صرف غذا ممنوع است)
غذاها و میان وعده های مناسب نوجوانان
- ته چین کدو
- زرشک پلو
- آلبالو پلو
- جوجه کباب
- کباب گوسفندی
- شامی کباب
- ماش پلو
- هویج پلو
- سوپ سبزیجات
- نخوداب
- فرنی بادام
- حریره بادام
- شیربرنج
- شیره انگور
- انواع خورش (کنگر، خلال بادام، کدو، کرفس، به و آلو، آلو اسفناج، گوجه سبز، ریواس)
- میان وعده:
- کاهو سکنجبین
- بادام، مویز، انجیر
چه غذاهایی بهتر است در دوران بلوغ مصرف نشود یا کمتر استفاده شود؟
- غذاهای غلیظ و دیر هضم:
حلیم، غذاهای خمیری مانند لازانیا و ماکارانی، آش رشته، پنیر پیتزا، گوشت گاو و گوساله و انواع گوشت های صنعتی مانند سوسیس و کالباس
- خوردنی های حاوی مواد افزودنی:
انواع کنسرو، مایونز، افراط در مصرف غذاهای سرخ کردنی، چرب و پرادویه، شیرینی های قنادی (بویژه شیرینی خامه ای)
نوشیدنیهای مناسب دوران بلوغ
- آب سیب
- آب انار ملس
- شیر بادام
- دمنوش به یا سیب
- دمنوش آلبالو
- چای ایرانی کمرنگ (دیر دم)
- شربت تمبر هندی
- شربت نارنج
- شربت آبلیمو
- شربت جلاب (گلاب و زعفران)
- شربت عناب
- آب هویج
- شربت خاکشیر و تخم شربتی
- شربت سکنجبین
نوشیدنیها مضر
- نسکافه
- قهوه
- چای غلیظ
- شکلات داغ
- یخمک و نوشمک و آب یخ
- نوشیدنی های گازدار
- انواع ترکیبات شیر و میوه های آب دار
خواب و بیداری
اهمیت خواب و بیداری مناسب برای دوران نوجوانی چیست؟
خواب مناسب، باعث حفظ کارآمدی سیستم عصبی، تقویت سیستم ایمنی بدن، سـاماندهی یادگیری و حافظه می شود.
خوابیدن زیاد در طول روز می تواند باعث با افزایش سردی و رطوبت بدن سبب سستی و بیحالی و کاهش حافظه شود.
خواب شبانه با ترشح هورمون ها از جمله «هورمون رشد» ارتباط دارد.
80% ترشح هورمون رشد حدود ساعت 10 شب صورت می گیرد که در صورتی که بدن در آن زمان، در خواب عمیق باشد، صرف افزایش رشد قدی و بازسازی و سازندگی ارگانها و بدن می شود.
خواب نامناسب و کم خوابی موجب ضعف سیستم ایمنی بدن، ناتوانی در تمرکز، کاهش توان یادگیری و حافظه، کاهش کارایی ذهنی، احساس تحریک پذیری، افسردگی، اضطراب، بدخلقی و خستگی در طی روز و افزایش خشونت طلبی
ساعات خواب و بیداری مناسب در دوران نوجوانی چیست؟
بهترین زمان 9 شب تا 4 صبح می باشد.
عوارض خواب در زمان نامناسب
- اختلال در فعل و انفعالات طبیعی بدن
- اختلالات قاعدگی
- کاهش حافظه و یادگیری
- بدرنگی پوست صورت
- اختلال هضم معده
- احساس کسالت
- کاهش اشتها
- بوی بد دهان
اعراض نفسانی
سلامت روان یکی از شش اصل ضروری برای حفظ سلامت می باشد که موثرتر از خوردنی ها و آشامیدنی ها و سایر امور حفظ سلامتی است.
اعراض نفسانی (حالات روحی روانی یا هیجانات) به سرعت قوا و عملکرد فرد را تحت تاثیر قرار می دهند و اثر آن ها حتی از اثر خوردنی ها و آشامیدنی ها و سایر امور حفظ سلامتی که قبلا ذکر شد بیشتر و سریع تر است.
تغییرات خلقی
هیجانات بیش از حد/ افسردگی
میل به انزوا / تحریک پذیری
پرخاشگری / خشم درونی
پاکسازی
اهمیت پاکسازی بدن از مواد زائد:
– دفع مواد زائد حاصل از هضم غذا توسط مدفوع، ادرار، عرق و عادت ماهیانه
– دچار دگرگونی، فساد و باعث اختلال در عملکردها در صورت تجمع
راه های دفع مواد زائد از بدن
- گوارش: دفع مدفوع طبیعی، قی، ایجاد اسهال بصورت طبیعی یا درمانی توسط پزشک
- دفع خون: راه های طبیعی بدن مانند خونریزی از بینی و راه های درمانی (حجامت، زالو، فصد، اهداي خون)
- پوست: تعریق طبیعی یا درمانی، دفع چرک با شستشوي بدن
- مخاط: ترشحات بینی، چشم یا گوش، بزاق دهان و اشک
- ادرار، ترشحات زنانه و مردانه
فواید تعریق برای بدن
- مواد دفعی هضم سوم و چهارم
- کاهش تعریق خوب با تجمع مواد زائد و بدانباشت شده در بافت زیر پوست
- تعریق مطلوب با پشتوانه ی خونرسانی
- حفظ تندرستی و درمان بعضی بیماری ها
- احساس راحتی پس از آن
- توصیه به تعریق در دفع مواد بدانباشت شده در بدن، مشکلات پوست، گرگرفتگی، بیماری های التهابی، مفاصل و همچنین بعضی از انواع تب ها
بهداشت دوران بلوغ
چه عواملی بر قدرت باروری تاثیرگذار است؟
قدرت باروری سالم وابسته به تمامی اعضای بدن به ویژه قلب، کبد، مغز و اندام های تناسلی
اصول شش گانه سلامتی:
ورزش / خواب کافی
پاکسازی بدن از مواد زائد:
تغذیه خوب
هوای مناسب / شرایط روحی-روانی مناسب
راهکار های پیشگیری از بروز چاقی و اضافه وزن
- اصلاح سبک زندگی و رعایت اصول ششگانه
- فعالیت بدنی
