در این مقاله به مفاهیم کلی سلامت می پردازیم.

چه خواهیم گفت؟

• ضرورت یادگیری اصول سالم زیستن در دانش‌آموزان
• مفهوم کلی سلامت و پزشکی
• آشنایی با طب مکمل و طب سنتی ایران
• پزشکی سبک زندگی
• اصول ششگانه حفظ سلامتی
• اهمیت مزاج و تفاوت فردی
• اصول کلیدی اصلاح سبک زندگی در دانش‌آموزان

ضرورت یادگیری اصول سالم زیستن در دانش‌آموزان

یادگیری اصول سالم زیستن = داشتن سواد سلامت

چرا دانش آموزان؟ چرا مدارس؟

• عادت‌ها از کودکی شکل می‌گیرند
• پیشگیری از بسیاری بیماری‌ها
• اراده قوی برای تغییر عادات خانواده

مفاهیم کلی سلامت

مفهوم کلی سلامت و پزشکی

سلامتی حالتي است كه در آن، اعضاي بدن، عملكرد خود را به طور كامل و بدون نقص انجام مي‌دهند.

طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی: «تندرستی یا سلامتی عبارت است از رفاه کامل جسمی، روانی، اجتماعی و نه فقط نبود بیماری و نقص عضو.

از وظایف پزشک این است که  اصول حفظ سلامت را به افراد جامعه  آموزش دهد. تا افراد جامعه خودشان بتوانند در حفظ سلامت خودشان موثر باشند. و در حقیقت تا حدودی طبیب بدن خودشان باشند.

آشنایی با طب مکمل و طب سنتی ایران

طب سنتی چیست؟

سازمان بهداشت جهانی (WHO):

«طب سنتی واژه ای کلی است که هم به سیستم های طب سنتی مانند طب سنتی چین، آیورودای هند و طب یونانی– عربی و هم به انواع مختلف طب بومی اطلاق می شود.   درمان های طب سنتی شامل کلیه اقدامات بهداشتی، رویکردها، اطلاعات و باورهایی است که به اشکال مختلف دارویی و غیر دارویی، برای حفظ سلامتی و همچنین درمان، تشخیص و پیشگیری از بیماری ها به کار می‌روند.»

طب سنتی

به آن علم و روش درمانی گفته می شود که در هر کشور نسل به نسل از گذشته های دور به دست امده است. هرکاری که مربوط به حفط سلامتی و بهداشت می شود در این مجموعه قرار می گیرد. مثل استفاده از داروهای گیاهی، داروهای معدنی یا حیوانی، یا روشهای غیر دارویی مثل استفاده از سوزن، ماساژ، جراحی و…) معمولا این روشها از طریق گفتار از اجداد منتقل شده و در بعضی کشورها بصورت یک مکتب طبی بصورت نوشته و کتاب هم اموزش داده شده است. انواع مختلفی دارد. طب سنتی چین، طب سنتی هند (به اسم آیورودا شناخته می شود)، طب سنتی ژاپن (کامپو) و  طب سنتی ایران.

تاریخچه طب سنتي ايران

از 6500 سال قبل از میلاد مسیح پزشکی در ایران رواج داشته است. ولی این روشها بیشتر از طریق گفتار از پدر و مادر ها به بچه ها و نسل بعد اموزش داده می شد.

شواهدش در کتب مختلف باستانی مزدیسنا و اوستا دیده میشود.

واژه ی اوستایی ” بَئِشَه زَه ” به معنی آسیب زدا و  ” بَئِشَه زو ” به معنی آسیب زدایی است. واژه ی  بئشه زه  بعد ها در زبان پارسی میانه به صورت  ” بَئِشَه زَک ” و در زبان پارسی نو به صورت بَجِشک و سپس به صورت پزشک تلفظ شده است. نخستین پزشک آریایی در اوستا که کهن ترین متن باستانی ایران است، با نام ” تریتا ” (thrita) معرفی شده است که واژه ی انگلیسی (treat) به معنی درمان از ریشه ی همین واژه است  .

تا اینکه 400 سال قبل از میلاد  حضرت مسیح، بقراط که یک یونانی بود این روشها را یاد گرفت و به صورت کتاب های متعدد نوشت (اصطلاحا به این کار می گویند مُدَوَّن کرد)  و بااین کار لقب «پدر علم طب» را از آن خود کرد.  بعد از او هم جالینوس کارش را کامل تر کرد. این روشهای درمانی ایرانی، سال ها در یونان تدریس شد. و به اشتباه بجای طب ایرانی اسم طب یونانی را روی آن گذاشتند.  امروزه در کتب معتبر علمی پزشکی مثل کتاب مرجع هاریسون در تعریف UNANI MEDICINE واضحا اینگونه آمده است:

An east indian medical system, derived from PERSAIN MEDICINE , practiced primarily in the muslem community, also called “hikmat”

330  قبل از میلاد با حمله اسکندر  مجدد طب وارد ایران شد و در ایران رواج بیشتری پیدا کرد و در دانشگاهی که در ایران تاسیس شده بود  به اسم جندی شاپور (242 میلادی) بصورت علمی تدریس شد. از سراسر ممالک دنیا تمامی دانشمندان دعوت می شدند که در این دانشگاه فعالیتها ی علمی و تحقیقاتی داشته باشند.  این مربوط به قبل از  بعثت پیامبر اکرم و ورود اسلام به سرزمین ما است.

بعد از انکه ایرانیان با اسلام آشنا شدند و اجازه ی ورود مسلمانان را به کشور ایران دادند این روشهای درمانی هم بدست مسلمانان افتاد و کتاب ها به زبان عربی ترجمه شد و اسم طب یونانی- عربی به خود گرفت.

دانشمندان ايراني مسلمان این روشها و مکتب طبی را گسترش و تکمیل کردند. طب توسط آنها احیا و تکمیل شد، شرح و بسط داده شد، تفسیر و دگرگونی ایجاد شد. اکتشافات و اختراعات زیادی انجام دادند.

به دانشمندان مسلمان ایرانی زمان های گذشته حکیم گفته می شد. حکیم به دانشمندی گفته می شد که به علم های زیادی آشنایی و تسلط داشت مثل علم ریاضی، فلسفه، منطق، نجوم، صورت شناسی، اخلاق، قرآن و روایات، و بخصوص علم پزشکی یا همان طب ایرانی، حکیم ابو علی سینا، حکیم رازی، حکیم اهوازی، حکیم جرجانی، ….

دانشمندانی چون رازی (قرن 10میلادی) و و ابوعلی سینا (قرن 11م) و بسیاری دانشمندان دیگر در آن زمان کتاب های بسیار زیادی نوشتند، داروها، روش ها و وسایل درمانی متعددی ساخته شد.

بیمارستانهای مجهزی تاسیس کردند و بیماران زیادی را درمان کردند. در منابع تاریخی آمده که در پایتخت و سایر شهرها دانشکده های بزرگ و بیمارستان های تخصصی مردانه و زنان وجود داشت.

هر دانشکده یک رییس داشت و بیمارستانهای دولتی زیر نظر پزشکی معروف اداره میشد. بیمارستانها قسمت های مختلف بیماران سرپایی و بستری  و داروخانه داشتند. اغلب رسم بر این بود که  رییس بیمارستان با کمک سه پزشک دیگر ریاست بخش های مختلف (بخش عمومی، چشم پزشکی و جراحی، روانپزشکی، ) را برعهده داشتند و به امور رسیدگی می کردند. مثلا زکریای رازی ریاست بیمارستان شهر ری و بعدها شهر بغداد را برعهده داشت. حکیم جرجانی که پدر طب فارسی لقب گرفته رییس بیمارستان خوارزم بود.

اولینِ بسیاری از جراحی ها و کشفیات برمیگرده به این دوران از جمله آی وی اف، جراحی آب مروارید، کشف گردش خون ، درمان بیماریهای روانی….

خانم زیگرید هونکه نویسنده آلمانی بیمارستانهای دوران ایران اسلامی را اینگونه تعریف می کند:

بسیار مجهز و تمیز بودند. تا هنگام بهبودی بیمار با کتاب و موسیقی سرگرم می شدند. هنگام ترخیص یک دست لباس نو و 5 سکه دریافت می کردند تا مجبور نباشند بلافاصله سرکار بروند. رختخواب ها بسیار تمیز بودند  هر اتاق اب لوله کشی و بخاری داشت.

بعد آن دوران بسیاری از کشورهای اروپایی مثل اسپانیا بدست مسلمانان افتادند و کم کم این روشهای درمانی به کشورهای اروپایی هم منتقل شد. و بعضی کتاب ها مثل کتاب قانون ابو علی سینا به زبان لاتین ترجمه شد و حدود 500 سال در آن کشورها تدریس شد.

در قرن 14 میلادی نهضت رنسانس شکل گرفت و کم کم به دلیل مخالفتها و تعصبات دینی مسیحیان اروپایی نسبت به مسلمانان، حملات ترکان عثمانی  و انقراض امپراطوری روم شرقی، و ظهور دانشمندان مسیحی مثل داوینچی، هاروی، ورواج اندیشه ی برهنگی و اومانیسم (انسانگرایی به جای خداگرایی)،  و ورود کیمیاگران به عرصه پزشکی مانند پارسلسوس، و از طرفی اغاز صنعت چاپ در قرن 16، کم کم علوم یونانی به جای علوم اسلامی رواج پیدا کرد و طب شیمیایی  (الئوپاتیک= همان طب رایج امروزی) شکل گرفت.

در قرن 19، طب رایج به ایران معاصر وارد شد و بدلیل نفوذ غرب در ایران درزمان قاجار و پهلوی، با وضع قوانینی مثل داشتن پروانه طبابت  از دارالفنون و مریضخانه ها ی دولتی کم کم طب سنتی ایران بطور کامل از نطام سلامت رسمی ایران حذف شد.

طب یکپارچه Integrative Medicine

ولی بطور کلی در سطح بین المللی امروزه  تصمیم گرفته شده است که «طب یکپارچه » برای درمان استفاده شود.

یعنی تمام روشهای درمانی و طبی دنیا  شناسایی شود و آسان ترین، ارزان ترین و کم عارضه ترین روش  برای کمک به حفظ سلامت و درمان بیماری ها استفاده شود.

طب مکمل

در 20 سال اخیر دوباره در سطح بین المللی اقبال به طب سنتی به عنوان مکتب طبی کل نگر و کم عارضه تر بیشتر شده است.

استراتژی سازمان بهداشت جهانی و کاخ سفید هم حتی در راستای این اقبال عمومی قرارگرفته است.

در ایران هم طب سنتی ایرانی درحال گسترش هست و حتی در بعضی کشورهای جهان نیز طب سنتی ایران امروزه تدریس و و در درمان استفاده می شود.

اقبال جهانی به طب مکمل

امروزه طب های مکمل در کنار طب رایج دردرمان بیماری ها نقش موثری دارند.

طب های مکمل انواع زیادی دارند.  هرکدام درسها و نکات، اصطلاحات و حتی وسایل خاص خودش را دارد.

هومیوپاتی ،ماساژدرمانی ، رایحه درمانی، طب سوزنی ، کایروپراکتیک، رفلکس درمانی ، طب معنوی  ، طب گیاهی و انواع طب سنتی

پزشکی سبک زندگی  Life Style Medicine

با ورود طب های مکمل و سنتی به درمانها و اهمیت به نگاه ویژه این طب ها چند اصل مهم همیشه باید مورد تاکید قرار بگیرد.

اینکه  در سلامت و درمان بیماری نگرش کل نگر نسبت به ابعاد مختلف انسان (holistic view) داشته باشیم

اینکه اصرار بر اصلاح سبک زندگی داشته باشیم  و درمان را براساس مهم پیشگیری مقدم بر درمان یا همان (life style medicine) قرار بدهیم.

مکتب طب ایرانی نیز بسیار بسیار به تفاوت های فردی و اصلاح سبک زندگی اهمیت می دهد.

اصول ششگانه حفظ سلامتی

شش اصل ضروری سبک زندگی

طب ایرانی یک مکتب طبی غنی چند هزار ساله است. مانند هر مکتب علمی دارای فلسفه و دیدگاه­های خاص خودش هست و برای آن‌ها از یکسری لغات و اصطلاحات تخصصی استفاده می کند. بنابراین، برای فهیمدن کامل مطالب لازم است لغات مخصوصش عیناً آموخته و به کار برده شوند. مثلا مفهوم غلظت خون در طب ایرانی با غلظت خون در طب جدید متفاوت است.

پیشگیری مقدم بر درمان

طب سنتی ایران با نگاه جامع و کل نگری که به سلامت جسم و جان انسان دارد هدف اصلی خود را حفظ سلامتی آدمیان می‌داند و وطیفه ی پزشک را خیلی قبل از ورود به مرحله ی درمان،  حفط سلامتی و پیشگیری از بیماری‌ها می داند

در منابع طب ایرانی در تعریف پزشکی آمده است که …. در حقیقت پزشکی یک نوع حرفه و هنری است که به پزشک کمک می کند سلامتی بدن یک انسان را حفظ ­کند و اگر بیماری ایجاد شده باشد، با کارهای خاصی سلامتی را به انسان بر­گرداند

طب سنتی ایرانی و سبک زندگی

امروزه در عمل هم میبینیم که  بیش از 80 درصد کاربرد طب ایرانی در جامعه در حوزة حفظ سلامت است. بطور قطع می تونیم بگیم عمل به تدابیر حفظ سلامت در طب ایرانی میتونه از بروز بسیاری از بیماری‌ها مزمنی جلوگیری کند. که طبق آمار علت 70 درصد از مرگ و میرها در ایران است. پس خیلی مهمه که اولا این اصول را از منابع مطمین بطور اصولی و درست یادبگیریم، در زندگی خودمان بکار ببریم و در نهایت به دیگران هم یاد بدیم بتونیم جلوی بروز بیماری ها و مرگ و میر ها را بگیریم.

شش اصل حفظ سلامتی

در مکتب طب ایرانی عوامل مهم و موثر بر سلامتی را در شش دسته تقسیم کرده اند.  این عوامل با عنوان شش گانه ی حفظ سلامتی شناخته می شوند. اگر به مقدار کافی و به شکل درست و در زمان مناسب و متناسب با شرایط هر فرد انجام نشوند، بدنبالش بیماری می تواند ایجاد شود.

این شش اصل شامل:

1) نکات طبی مناسب هر شهر و اقلیم(مکان زندگی) و تدابیر آب و هوایی و تدابیر خاص هر فصل  را بدانیم و عمل کنیم.

2) با اصول خوردن و آشامیدن، تدابیر تغذیه ماسب، پرهیزات غذایی مناسب آشنا بشیم و عمل کنیم،

3) تدابیر و اصول بهداشت خواب را بدانیم، اینکه کی بخوابیم کی نخوابیم چجوری بخوابیم اگر خوابمون نبرد چکار کنیم.

4) فعالیت بدنی که مهمترین اصل از اصول ششگانه است،

5)اصول بهداشت روان و تاثیرات آن روی جسم را بدانیم و تدابیر مقابله با حالت روحی نامناسب مثل خشم و ترس و افسردگی و اسرتس را بکار ببریم.

6) اینکه به پاکسازی بدن از فضولات و مواد زائد توجه کنیم . انچه باید در بدنان بماند را حفظ و انچه نباید را درست و اصولی دفع کنیم..

نظر پزشکان طب ایرانی

شیخ الرئیس ابوعلی سینا

«برجسته ترین راه‌کار حفظ سلامتی عبارت است از  ورزش کردن، مدیریت غذا و مدیریت خواب و بیداری.»

محمد بن زکریای رازی، دانشمند بزرگ ایرانی

« تا می‌توانی با غذا درمان کنی، دارو به‌کار نبر و تا می‌توانی با داروی مفرده درمان کنی، داروهای مرکب را به کار مبر! »

که طب نظر ابن سینا و اغلب پزشکان طب ایرانی، در حالت خلاصه و طبق اهمیت بخواهیم مهم ترین اقدام برای حفظ تندرستی را اولویت بندی کنیم  به ترتیب، در سه تدبیر خلاصه میشود: ورزش  و تغذیه و خواب . شیخ الرئیس ابوعلی سینا می فرماید: «برجسته ترین راه‌کار حفظ سلامتی عبارت است از ورزش کردن، مدیریت غذا و مدیریت خواب و بیداری.»

اهمیت مزاج و تفاوت فردی

تفاوت در آفرینش

هر ماده ایی در آفرینش حالات و صفات  خاصی از خودش نشان می دهد که

به چهار دسته می توان تقسیم کرد. اینکه چه خصوصیتی از خودش نشان می دهد  را دانشمندان تحت عنوان

گرمی و سردي، خشكي، تري تقسیم بندی کرده اند. که درادامه در موردشان توضیح میدهم.

این حالات یک ماده را با حواس پنجگانه خودمون هم متوجه میشویم.  و تا حدودی می تونیم درک کنیم.

طبع ماده

گرمی

ذوب کردن، سبک کردن، سوزاندن، ایجاد فاصله و تخلخل و جدا کردن

سردی

انجماد و سفت شدن ماده فشرده سازی و سکون ذرات

مثلا حرارت (گرمی) اگر در ماده ای وجود داشته باشد خاصیت آن ذوب کردن، سبک کردن، سوزاندن، ایجاد فاصله و تخلخل و جدا کردن است.  پس وقتي گفته مي شود يك ماده اي گرم است منظور اين نيست كه داغ است. یعنی ماده ای که می تواند این کارها را انجام دهد. مثلا خرما گرم است.  و برعکس آن کاهو سرد است.

سردی  برعکس گرمی اثر می کند:

می تواند باعث انجماد و سفت شدن ماده بشود، تسکین میدهد یعنی حرکت را در یک ماده کم می کند و سکون ایجاد می کند، باعث تجمع مواد دور هم می شود، فشرده سازی می کند و…

از ترکیب این خصوصیت های سردی/گرمی و تری/خشکی در هر جسم یک ویژگی منحصر به فرد بوجود می آید که مزاج آن جسم است. مزاج هرچیز و هرکس مثل اثر انگشت اوست!  هر چیزی در عالم هستی مزاج خودش را دارد. حتّی پدیده ها و وسایل: فصل ها، مکان ها، رنگ ها، بوها و طعم ها وووو همه چیز مزاج خاص خودشان را دارند.

بدن های ما هم مستثنا نیستند. به طور کلی براساس میزانی که از هر خصوصیت در بدن های ما وجود دارد مزاج کلی بدن های ما تعیین می شود. در حالت اولیه به این مزاج ها، مزاج اولیه می گویند. که با آن متولد می شویم. ولی در طول زندگی این مزاج می­تواند بر حسب شرایط محیطی و محل زندگی، شرایط اب و هوایی خاص مثل فصل، سن، حالت های روانی، خوردنی ها، نحوه ی خواب و فعالیت بدنی و … تحت تأثیر قرار بگیرند و تغییر کنند که در این صورت به آن مزاج اکتسابی گفته می­شود.

سلامتی ما تا حد زیادی به تعادل مزاج ما بستگی دارد. افزایش و کاهش هر کدوم از این خصوصیات چهارگانه میتواند منجر به بروز بیماری های خاصّی بشود.

چراغ زندگی

نوزاد انسان همراه با میزان معینی حرارت و رطوبت به دنیا می آید و این گرما و رطوبت در طول زندگی مصرف می شود و به فرد انرژی برای زندگی و حرکت می دهد

تشبیه می کنیم به یک چراغ الکلی که ابتدا یک رطبوت و روغنی دارد و با شعله ای در حال سوختن و نورافشانی و گرمادهی است.

اگر در طول زندگی به مقدار متناسبی حرارت باشد و روغن هم متناسب مصرف شود بعد از مدتی طولانی این روغن کم کم تمام می شود و عمر طبیعی یک انسان با اتمام این دو تمام میشود.

مزاج سنین

بر اساس مقدار این حرارت و رطوبت دوران زندگی یک انسان به چهار مرحله اصلی تقسیم می شود.

دوران کودکی یا رشد (از تولد تا30 سالگی)  مزاج  گرم و تر

دوران جوانی   (30 تا 40 سالگی)  مزاج گرم و خشک

دوران میان‌سالی(40 تا 60 سالگی)  مزاج سرد و خشک

دوران پیری     (بالای 60 سالگی)  مزاج سرد و خشک   یا   سرد و تر*

* با افزایش سن سردی و خشکی مزاج زیاد می شود ولی معمولا افراد غذاهای نامناسب می خورند و اضافه وزن دارند که دلیل ایجاد یک رطوبت غیر طبیعی در بدنشان می شود.این رطوبت برای رشد و حرکت کارایی ندارد و مضر است.

مزاج فعلی هر فرد

مزاج فعلی هر فردی تحت عوامل مختلفی تعیین می شود  در درجه ی اول متاثر از مزاج اولیه و پایه یفرد است که با ان بدنیا امده است.

و در زندگی تحت عوامل شش گانه سبک زندگی ، مزاج مکانی که فرد در ان زندگی می کند، مزاج فصلی که در ان قرار دارد، مزاج اعضای بدنش، سن فرد و جنس او قرار می گیرد.

نکات کلیدی اصلاح سبک زندگی در دانش‌آموزان

نیاز و توانایی افراد مختلف در رعایت اصول حفظ سلامتی متفاوت است.

این نکته ی مهمیه که بدونیم که در صورتی که عادات پایدار و مفید ایجاد کنیم این حرکت خودش باعث میشه که ایجاد عادت های خوب بصورت یک فرایند خودکار دربیان و با گذر زمان، عادت های خوب دیگر را تقویت میکند. مثلا سر وقت خوابیدن باعث ایجاد عادت سحرخیزی و مصرف صبحانه کامل میشود.