روش‌های شناسایی
بدون شک نیروی انسانی یا منابع انسانی، یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌هایی است که در صورت توجه ویژه به آن و شکوفایی استعدادهای فردی و به تبع آن استعدادهای جمعی، شاهد ایجاد تحولات جدی خواهیم بود. در مسیر رسیدن به آرمان‌ها و افق ترسیم شده برای هر مجموعه‌ای، از یک سازمان و گروه کوچک گرفته تا یک اجتماع، این افراد و اعضای آن مجموعه‌ها هستند که باید برای رسیدن به آن آرمان‌ها و اهداف، حرکت کرده و رسیدن به آنها را محقق سازند.
ولی امر مسلمین، آیت الله خامنه‌ای مدظله‌العالی در دیدار با دانشجویان، اشاره به یک چشم‌انداز و به تبع آن یک راهبرد برای رسیدن به این چشم‌انداز [تمدن نوین اسلامی] داشتند: ما به یک حرکت عمومی به سمت آن چشم‌انداز نیاز داریم؛ باید یک حرکت عمومی در کشور راه بیفتد؛ البتّه این حرکت وجود دارد منتها بایستی انضباط پیدا کند، سرعت پیدا کند و پیشرفتش به سمت آن چشم‌انداز محسوس باشد. این حرکت طبعاً با محوریّت جوان متعهّد است؛ جوان‌های متعهّد، محور این حرکتند(رهبر معظم انقلاب، 1398/03/01) در حقیقت ایشان برای رسیدن به هدف و چشم‌انداز جامعه ایران اسلامی که همانا تحقق تمدن نوین اسلامی است، راهبردی تعیین می‌کنند که از آن تعبیر به حرکت عمومی می‌نمایند. حال برای تحقق این راهبرد، تکیه اصلی ایشان روی نیروی انسانی است و از جوان متعهد نام می‌برند. در جایی دیگر می‌فرمایند: یقیناً بدون نیروی جوان مؤمنِ پُرانگیزه‌ی پُرتوان، این بارِ سنگین جمهوری اسلامی پیش نخواهد رفت (رهبر معظم انقلاب، 1398/02/06)
البته تکیه ایشان بر نیروی انسانی و به صورت اختصاصی جوانِ مؤمنِ انقلابی به عنوان نیروی انسانیِ تراز، تنها به حرکت عمومی ختم نمی‌شود و در سطوح مدیریتی کشور به خصوص دولت نیز روی آن تأکید شده است: به هر حال به نظر من علاج مشکلات کشور، دولت جوان حزب‌اللهی و جوان مؤمن است که می‌تواند کشور را از راه‌های دشوار عبور بدهد (رهبر معظم انقلاب، 1399/02/28)
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم: النَّاسُ مَعَادِنُ كَمَعَادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ؛ مردم، معدن‌هايى هم‌چون معدن‌هاى طلا و نقره‌اند (ابن بابویه (شیخ صدوق), 1413 (ق) (کلینی, 1411 ق) (مجلسی, 1403 ق). در این حدیث می‌خواهد بفرماید: هم‌چنان که معادنی وجود دارد که در اینها طلا هست، نقره هست – حالا این دو تا را به عنوان مثال ذکر کرده‌اند؛ معادن گوناگونی وجود دارد – و ظاهر کار، سنگ است، خاک است، زمین است، چیزی محسوس نیست؛ اما اگر بکاوید، اگر بشناسید، اگر قدر بدانید، در زیر همین سنگ و خاک معمولی، یک عنصر گرانبها پیدا خواهید کرد که ارزش آن با ارزش آنچه که در ظاهر دیده می‌شود، قابل مقایسه نیست. انسان‌ها هم همین جورند؛ یک ظاهری وجود دارد که در حرکات و سکنات و گفتار و رفتار و کردار انسان‌ها، آدم اینها را می‌بیند؛ اما یک باطنی هم وجود دارد که آن عبارت است از استعدادهای متراکمی که خدای متعال در وجود انسان گذاشته است (آیت‌الله خامنه‌ای، 1391/11/23).
حال که از اهمیت نیروی انسانی و بخصوص نیروی انسانیِ تراز که در حرکت عمومی انقلاب اسلامی تعبیر به جوانِ مؤمن و متعهد شده، سخن گفته شد؛ این سوال مطرح می‌شود که چگونه باید به این گنجینه عظیم دست یافت؟ چه راه‌ها و روش‌های برای شناخت این ظرفیت با ارزش وجود دارد؟
شهید والامقام، حسن باقری در جایی به اهمیت شناسایی می‌پردازد و آن را مهم‌ترین رکن یک عملیات به شمار می‌آورد. وقتی از شناسایی، سخن گفته می‌شود، شناسایی صحنه و میدان، شناسایی دشمن و تحرکات او و … را نیز شامل می‌شود اما در این نوشتار به دنبال شناسایی نیروی انسانی هستیم. به عبارتی دقیق‌تر به دنبال ارائه راهکارها و روش‌هایی برای شناسایی فعالینِ فرهنگی و گسترش جبهه‌ی فرهنگیِ انقلاب اسلامی هستیم.
روش پژوهش
در این نوشتار، جهت احصاء روش‌های شناسایی فعالین فرهنگی و یا نیروی انسانیِ ترازِ جبهه‌ی فرهنگی انقلاب اسلامی، از روش‌های مختلفی بهره گرفته شد. در گام نخست با استفاده از روش کتابخانه‌ای، به بررسی کتب و مقالات تدوین شده در این حوزه پرداخته شد و سعی در احصاء روش‌های مطرح شده در این حوزه شد. در ادامه و با توجه به اینکه این شناسایی می‌بایست متناسب با اقتضائات ایجاد حرکتِ عمومی و هم‌چنین جبهه فرهنگی باشد، سعی شد با انجام مصاحبه با جمعی از فعالین فرهنگی و اجتماعی، راهکارها و روش‌هایی که این دسته از افراد برای شناسایی نیروی انسانی مورد نظر خود به کار گرفتند، احصاء گردد. در نهایت با حضور در دوره‌های مختلف آموزشی و توانمندسازی که مختص فعالین فرهنگی بوده است، روش‌هایی که برای شناسایی ارائه شده است نیز مورد توجه قرار گرفت. در نهایت با توجه به اقتضائات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی، به 14 مدل و روش شناسایی رسیدیم که در ادامه به آنها پرداخته خواهد شد.
پیش از بررسی روش‌ها و مدل‌های گوناگون شناسایی، لازم است اندکی ناظر به شناسایی و تعریف آن پرداخته شود و از این جهت، اقدام به ارائه تعاریفی در این خصوص، خواهیم نمود. در بررسی لُغوی این واژه، در لغت‌نامه دهخدا این گونه آمده است: شناسایی، عمل شناختن، وقوف، معرفت، عرف، عرفان، تعریف، علم، شناخت )دهخدا ( 1385 در فرهنگ معین نیز شناسایی را معادل آگاهی، معرفت و علم می‌داند)معین.(1386 اما در معنای اصطلاحی آن، با بررسی کتب و مقالات، نمی‌توان تعریف دقیقی را برای آن یافت اما به صورت کلی شناسایی را بررسی دقیق و هدفمند موضوع مورد نظر از جهات و منظرهای مختلف (Ashforth, Spencer, & Kevin, 2008) دانسته‌اند.
اما شناسایی فعال فرهنگی اعم از فعالِ فرهنگی اجتماعیِ بالفعل و یا بالقوه (مستعدین فرهنگی-اجتماع)، عبارت است از: جستجوی هدفمند و روش‌مند با هدف کشف و یافتن فعالان و مستعدین فرهنگی و اجتماعی که به عنوان یک کنشگرِ فعال، در حالت فعالیت هست و یا امکان فعال شدن را دارد.
منظور از شناساگر نیز فردی است که مسئولیت فرآیند شناسایی را برعهده گرفته و می‌بایست دارای مهارت‌هایی از جمله مشاهده، مصاحبه و … باشد. در اینجا ذکر این نکته و تذکر لازم و ضروری است که فرد شناساگر می‌بایست نسبت به محیط شناسایی، دقت و حساسیت ویژه‌ای داشته باشد. گاهی در شناسایی، فهمِ اقتضائات میدان و محیطی که عمل شناسایی در آن صورت می‌گیرد، آنقدر حائز اهمیت است که می‌تواند نتایج عمل شناسایی را به کلی تغییر دهد. لذا شناساگر می‌بایست نسبت به محیط و میدانِ شناسایی، به صورت فعالانه و نه منفعلانه عمل کرده و در حقیقت باید شناساگرِ فعال باشد.
نکته کلیدی
پیش از پرداختن به روش‌های شناسایی، لازم است به این نکته اشاره شود که در امر شناسایی، ممکن است شما از یک روش استفاده نمایید و یا آنکه ترکیبی از روش‌ها را استفاده کنید. بنابراین نباید انحصار ایجاد کرد؛ اما باید به این مسئله اهمیت داد که با کدام روش، می‌توان بهتر و سریع‌تر امر شناسایی را تحقق بخشید و به بهترین وجه، محقق کرد. هم‌چنین تا جایی که ممکن است، باید دقت عمل خودمان را در شناسایی ارتقاء دهیم.
هم‌چنین توجه به این نکته نیز حائز اهمیت است که عدم نتیجه گرفتن استفاده از یک روش، لزوما به معنای ناکارآمدی روش مذکور نیست. بلکه ممکن است این روش را در جایی که باید استفاده نکرده باشید و یا آنکه میدان هدف شما، دارای اقتضائاتی است که متناسب با آنها باید ملاحظاتی را رعایت کنید و عدم رعایت این ملاحظات و اقتضائات، منجر به عدم نتیجه گرفتن خواهد شد.
روش‌های شناسایی
گلوله برفی
در روش تحقیق، یکی از روش‌های نمونه‌گیری غیراحتمالی را روش گلوله برفی عنوان می‌کنند و در تعریف آن گفته می‌شود: نمونه‌گیری گلوله برفی یک روش نمونه‌گیری غیراحتمالی برای زمانی است که ردیابی و مصاحبه نخبگان مورد مطالعه قرار گرفته است و نخبگان مورد نظر برای نمونه‌گیری غیراحتمالی به راحتی قابل شناسایی نیستند؛ به خصوص زمانی که این واحدها بسیار نادر هستند یا بخش کوچکی از یک جامعه بسیار بزرگ را تشکیل می‌دهند. در این روش، پس از شناسایی یا انتخاب واحد نمونه‌گیری اول، آمارگیر از واحد نمونه‌گیری دوم استفاده می‌کند یا به انتخاب آن کمک می‌کند. به همین ترتیب، سایر واحدهای نمونه، شناسایی و انتخاب می‌شوند( Tansey, 2009).
اما برای شناسایی فعالِ فرهنگی، مسئله تا حد زیادی متفاوت می‌شود. به عنوان مثال در اینجا نادر بودن افراد مورد نظر، صادق نیست و یا آنکه بخش کوچکی از جامعه بسیار بزرگ را شامل نمی‌شوند. به همین جهت می‌توان آن را این‌گونه تعریف کرد: فرآیند شناسایی افراد جدید از طریق سایر افرادی که یا در موضوع مورد نظر برجسته و شناخته شده هستند و یا آشنایی پیشینی با شناساگر دارند.
در حقیقت این روش برگرفته از تمثیل گلوله برفی است که در نوک قله قرار دارد و با حرکت به سمت دامنه‌ی کوه، حجم آن بزرگ و بزرگتر می‌شود. در این روش شناسایی، شما از یک نفر که ممکن است با آن آشنایی دارید یا قبلا ایشان را در جایی که مرتبط با موضوع موردنظرتان می‌باشد دیدار داشته‌اید (ممکن است فرد شاخص باشد یا نباشد)، بپرسید که آیا فرد یا افرادی را در این حوزه می‌شناسد یا خیر. لذا ایشان ممکن است یک نفر یا چند نفر معرفی کنند. در ادامه پس از ارتباط‌گیری با افراد معرفی شده توسط معرف و بررسی کم و کیف آنان ناظر به فعالیت مورد نظر، این فرآیند ادامه می‌یابد و در مرحله دوم از همین افراد معرفی شده، درخواست معرفی فرد یا افراد جدید دیگری را خواهیم داشت. فرایند شناسایی افراد جدید در روش گلوله برفی، تا جایی ادامه می‌یابد که به اشباع برسیم و در حقیقت دیگر مخاطب جدیدی برای معرفی وجود نداشته باشد.
مصداق عملیاتی
سرکار خانم مرادیان به عنوان یکی از فعالین فرهنگی و به تعبیری یک حلقه میانی در شهر یاسوج، برای انجام یک عملیات میدانی، نیازمند شناسایی بانوان چادری بوده است. ایشان در مرحله اول شناسایی خود، جمعی از بانوان چادری را در قالب گروه‌های 30 نفره، به یک جلسه توجیهی دعوت می‌نماید و پس از توجیه ایشان نسبت به مأموریت مورد نظر، از آنها درخواست می‌کند تا هر کدام، حداقل پنج خانم چادری را معرفی کند.
در مرحله دوم، نفرات معرفی شده توسط افراد دعوت شده در جلسه نخست را به همان ترتیب، به جلسات توجیهی دعوت کرده و مجددا از ایشان نیز درخواست معرفی بانوان چادری نموده است. این فرایند ادامه پیدا کرده تا تقریبا به حدّی از اشباع رسیده است و بیش از شش هزار بانوی چادری شناسایی شده است و آنها را در گروهی تحت عنوان «انجمن چادری‌ها» گردهم آورده است. به گفته ایشان، یکی از افرادی که در جلسات توجیهی دعوت شده است، خود به تنهایی اقدام به معرفی 80 نفر دیگر کرده است.
نکته‌ای که در اینجا باید توجه داشت آن است که فارغ از نوع عملیات، الگوی گلوله‌برفی می‌تواند به شما در شناسایی افراد جدید، کمک قابل توجهی نماید. در اینجا خانم مرادیان در قدم اول، صرفا به دنبال هویت‌بخشی به جمع کثیری از بانوان چادری شهر یاسوج بوده است تا در ادامه بتواند از این ظرفیت عظیم، در سایر عملیات‌ها، استفاده لازم را داشته باشد؛ اقدامی که موجب رضایت مخاطبین نیز بوده است.
آقای ابوالفضل گران که از فعالین فرهنگی سوادکوه مازندران هستند، برای انجام امور مربوط به خیریّه، از این روش استفاده کردند که در ادامه توضیحات ایشان را می‌خوانیم:
برای گسترش اقدامات خود، نیازمند آمایش خیّرین شهر پل سفید بودیم. منظورمان از خیّر هم هر کسی بود که به نحوی به ما کمک می‌کرد و الزاما این کمک، مالی نبود. در شهر ما عموما افراد، یکدیگر را می‌شناسند و برای شناسایی افراد جدید، عموما نیازی به فراخوان نیست. برای همین شروع کردیم با افراد صحبت کردن و آنها نیز هر کدام افراد جدیدی را معرفی می‌کردند. به همین ترتیب توانستیم یک فهرست از خیّرین منطقه به تفکیک هر مرحله استخراج کنیم.
محاسن و مزیت‌ها
از جمله مزایا و محاسنی که می‌توان برای روش گلوله برفی برشمرد عبارت است از:
1) در این روش، امکان دسترسی با سرعت خوب به حجم بالایی از مخاطبین وجود دارد.
2) در روش گلوله برفی به واسطه آنکه شناسایی معطوف به یک اقدام عملیاتی و یا کنش خاصی نیست، قاعدتا نسبت به سایر روش‌ها، کم هزینه خواهد بود.
3) در این روش به واسطه آنکه از افراد مختلف و در مراحل مختلف نسبت به معرفی افراد جدید، درخواست می‌شود، شاهد عدم انحصار در یک جمع، گروه و یا یک سلیقه خاص هستیم.
معایب و آسیب‌ها
هر مدل و روشی، دارای آسیب‌ها و نقاط ضعفی است که باید با شناسایی آنها، از گرفتار شدن به آفات آن، جلوگیری نماییم. در اینجا چند مورد از نقاط ضعف و آسیب‌های روش گلوله برفی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
1 ) در روش گلوله برفی، اگر معرّف‌های اولیه که در گام نخست به آنها مراجعه می‌کنیم به درستی شناسایی نشوند، امکان انحراف در مسیر شناسایی وجود دارد. لذا باید در انتخاب دسته اول، دقت بیشتری به خرج داد.
2 ) توجیه دقیق و کامل معرّف‌ها در هر مرحله و به خصوص مرحله اول، بسیار کلیدی و دارای اهمیت است. اگر ایشان به درستی توجیه نشده باشند، در نهایت با مجموعه‌ای از افرادی مواجه هستیم که کارایی لازم را نداشته و در نهایت موجب اتلاف زمان و انرژی شناساگر و مجموعه مورد نظر خواهد شد.
3 ) در این روش، در عین اینکه ممکن است در بازه زمانی نسبتا خوبی به تعداد قابل توجهی از مخاطبین مورد نظر خود برسیم، اما باید توجه داشت که در نهایت با حجم انبوهی از مخاطبین مواجه هستیم که باید از میان آنها، گزینش لازم را به عمل آوریم. در حقیقت روش گلوله برفی، برای شناسایی اولیه بسیار خوب است اما متناسب با عملیات مورد نظر، باید مورد بازبینی مجدد قرار گیرد.
4 ) این روش به همان میزانی که می‌تواند موجب شکست انحصار در معرفی افراد جدید شود، این قابلیت را دارد که خود، انحصار ایجاد نماید و این در حالتی است که نفرات ابتدایی را محدود و ناظر به یک جریانات خاص و حداقلی انتخاب نماییم. لذا باید حلقه‌ی اولیه افراد را به درستی انتخاب کرد.
حضور میدانی
یکی از روش‌های شناسایی که ذیل روش‌های تحقیق نیز روی آنها تأکید می‌شود، روش میدانی است. روش تحقیق میدانی می‌تواند روشی برای جمع‌آوری داده‌های کیفی در نظر گرفته شود. در واقع محقق باید خودش وارد میدان شود تا به صورت طبیعی با مسئله روبرو شود (Van de Ven & Marshall, 2017). بدون شک یکی از مهم‌ترین ابزارهای گردآوری اطلاعات در روش میدانی، مشاهده است (McKinnon, 1988).
در حوزه شناسایی کنشگر و فعالین فرهنگی، گاهی شناساگر به محله‌های مورد نظر و هدف خود مراجعه کرده و از نزدیک و با حضور میدانی، اقدام به شناسایی افراد خواهد کرد. در اینجا شناساگر ممکن است با اهالی منطقه مورد نظر به خصوص افراد اثرگذار یا دارای وجه عمومی مانند ریش‌سفیدها، امام جماعت محل و … به گفتگو بنشیند و از آنها اطلاعاتی را دریافت کند؛ اما اصل کار او حضور و مشاهده شخصی خود است. به عنوان مثال فرد در کانون‌ها و مراکز فرهنگی و اجتماعی، در مساجد، هیئات و … حضور می‌یابد و با مشاهده کنشگران و فعالین محل‌های مذکور، سعی می‌کند تا افرادی که فعالیت بیشتری دارند و از جنب و جوش بیشتری برخوردار هستند و یا آنکه سایرین را مدیریت می‌کنند را شناسایی نمایند. بعد از این مرحله فرد شناساگر می‌تواند با افرادی که از نظر او مطلوب هستند، ارتباط برقرار کرده و آنها را به صورت دقیق‌تر مورد ارزیابی قرار دهد.
